Bernard urodził się pod koniec roku 1090 albo na początku roku następnego w Fontaines koło Dijonu, w Burgundii. Jego ojciec Tescelin był drobnym szlachcicem. Uczył się w szkole przy kolegiacie Saint-Vorles w Chatillon-sur-Seine. W roku 1107 zmarła jego matka Aleth. W kwietniu roku 1112 razem z trzydziestoma towarzyszami, do których należeli jego wuj Gaudry oraz czterej bracia, wstąpił do klasztoru tworzącego się zakonu cystersów w Citeaux. Wyróżniał się pobożnością i już w roku 1115 opat Citeaux – Stefan Harding, późniejszy święty, powierzył mu zadanie utworzenia nowego klasztoru w Clairvaux, trzeciego po La Ferte i Pontigny, klasztoru założonego przez mnichów z Citeaux. Podobnie, jak inne klasztory cysterskie leżał on na uboczu od gwarnych miast – mimo to do Bernarda zwracali się wielcy współczesnego świata. Były to czasy sporów o inwestyturę między papieżem a cesarstwem, które próbowano rozwiązać w roku 1121 dość racjonalnym konkordatem wormackim, na podstawie którego cesarz zachowywał inwestyturę świecką (berło i miecz), a papież duchowną (pastorał i pierścień). W styczniu roku 1128 na synodzie w Troyes, na który przybyli wysłani przez króla jerozolimskiego Baldwina II templariusze, Bernard uzyskał zatwierdzenie przez synod i legata papieskiego napisanej przez siebie reguły tego zakonu rycerskiego. W roku 1130, podobnie jak opat Cluny Piotr Czcigodny, wsparł papieża Innocentego II podczas schizmy antypapieża Anakleta II, który przy wsparciu miejscowych rodów i sycylijskich Normanów zajął Rzym. Innocenty był zmuszony udać się do Francji. Tymczasem Bernard, podróżując, gorliwie przekonywał o prawowitości wyboru Innocentego dwory europejskie – m.in. angielski, cesarski i akwitański. W październiku 1131 był obecny na synodzie w Reims, w którym udział wziął także papież. W maju roku 1135 był na synodzie w Pizie, przekonując do porzucenia schizmy arcybiskupa Mediolanu. W roku 1137 Innocenty powrócił wreszcie do Rzymu, a Bernard wziął udział w zwycięskiej debacie z kardynałem Piotrem z Pizy, jednym z głównych stronników Anakleta. Wkrótce Analekt zmarł, a mimo iż kardynał Gregorio zaczął występować jako antypapież Wiktor IV, jeszcze w roku 1138 poprzez Bernarda uzyskał pojednanie z Innocentym II. W roku 1139 Bernarda, który powrócił do Clairvaux, odwiedził biskup Malachiasz z Irlandii, którego biografię Bernard potem napisał. Spotkanie zapoczątkowało również rozwój zakonu cystersów w Hibernii. W roku 1139 właśnie Bernard poparł papieża wobec wystąpienia ucznia Piotra Abelarda – Arnolda z Brescii, który wysuwał postulaty przekazania całej własności kościelnej w ręce miast oraz przyjęcia pełnego ubóstwa. Tezy Arnolda potępiono w tym samym roku na drugim soborze laterańskim. W czerwcu roku 1140 na wniosek Bernarda, którego o interwencję prosił Wilhelm z Saint-Thierry, na synod w Sens wezwano samego Piotra Abelarda, gdzie zarzucono mu herezję. Synod, korzystając m.in. z traktatu Bernarda o błędach Abelarda, potępił dziewiętnaście tez Abelardowych. Nie były to pierwsze oskarżenia Abelarda o herezję – w roku 1121 został oskarżony na synodzie w Soissons o herezję dotyczącą centralnego dogmatu wiary katolickiej – o Trójcy Świętej. Abelard w swoich tezach zawarł subiektywizm, uznając, jak mu zarzucił Bernard, wiarę za opinię danej jednostki. Nie doszło do debaty Bernard – Abelard, bowiem ten ostatni nie odpowiedział na zarzuty, odwołał się natomiast do Rzymu. Innocenty II podzielił stanowisko synodu w Sens. Według relacji opata z Cluny Piotra Czcigodnego, który przyjął skruszonego Abelarda w swoim klasztorze, przed śmiercią w kwietniu roku 1142 Abelard pojednał się z Bernardem. Arnold pozostał nieprzejednany i po powrocie do Italii wsparł w roku 1146 przewrót w Rzymie, podczas którego utworzono republikę i wygnano Bernardowego współbata i ucznia – papieża Eugeniusza III. Arnold ekskomunikowany w roku 1149, został ostatecznie pojmany w roku 1155 przez wojska cesarza Fryderyka Barbarossy i skazany za bunt na powieszenie. W roku 1141 Bernard zaangażował się w sprawę małżeństwa seneszala Raula z Vermandois, sprzeciwiając się trzem biskupom, którzy uznali je za nieważne. W roku 1142 papież potwierdził stanowisko Bernarda i ekskomunikował zarówno wielmożę, jak i biskupów.
Wydarzenia rzymskie roku 1146 zostały poprzedzone preludium w czerwcu roku 1144, podczas krótkiego pontyfikatu papieża Lucjusza II. Brat antypapieża Anakleta II – Giordano Pierleoni wszczął wówczas bunt. W związku z brakiem interwencji cesarza Konrada, do którego o pomoc zwrócił się Lucjusz, w lutym 1145 roku papież zdecydował się odzyskać Rzym samymi siłami italskich sojuszników. Pierleoni odparł jednak atak, Lucjusz II zmarł w tym samym miesiącu. Cysters Bernard Paganelli, który został wybrany jako Eugeniusz III jeszcze przed konsekracją został przepędzony przez Pierleoniego, gdyż odmówił uznania ustanowionej przez tego ostatniego republiki. Przed świętami Bożego Narodzenia Eugeniusz III, który ekskomunikował Pierleoniego, po utracie przez tegoż zwolenników, powrócił wprawdzie do Wiecznego Miasta, ale już w następnym roku bunt podjął wspomniany Arnold z Brescii, który jeszcze we wrześniu 1145 złożył przed Eugeniuszem akt skruchy.
Sytuacja w Rzymie miała pewien wpływ na ważne przedsięwzięcie, którym tymczasem zajął się Bernard. Na wieść o rzezi w Edessie, w wigilię Bożego Narodzenia roku 1144, podjęto organizację wyprawy krzyżowej, do Bernard której nawoływał m.in. w benedyktyńskim Vezelay, w marcu roku 1146. Nakłaniał do krucjaty króla Ludwika VII, a następnie na sejmie Rzeszy w Speyrze przekazał krzyże w ręce Konrada III i jego kuzyna Fryderyka Barbarossy. Wysiłek krucjatowy chrześcijaństwa uległ jednak rozproszeniu – w roku 1147, równolegle z wyprawą do Ziemi Świętej, Sasi podjęli wyprawę przeciw Obodrzycom, zaś Portugalczycy i Kastylijczycy w ramach rekonkwisty ruszyli, zresztą z sukcesem na Lizbonę. Krucjata w Syrii już od początku nie zwiastowała powodzenia z uwagi na spory między władcami – m.in. konflikt między Konradem III a normańskim władcą Sycylii Rogerem II, wskutek którego wojska Konrada musiały wybrać wycieńczającą drogę lądową przez ziemie bizantyjskie i Azję Mniejszą. Wsparcia nie udzielił im bizantyjski cesarz Manuel Komnen, który w tym samym roku zawarł pakt z Turkami. Zamieszanie wzmógł opisany już wyżej zamach stanu w Rzymie w marcu 1146 w wyniku którego papież Eugeniusz III był zmuszony udać się na wygnanie do krajów Franków i cesarstwa. Zmarł w lipcu roku 1153 w Tivoli.
Podczas marszu przez Anatolię krzyżowcy Konrada wpadli w turecką zasadzkę pod Doryleum, sam Konrad odniósł rany, a niedobitki Niemców dołączyły do grupy francuskiej. W Palestynie podjęto decyzję by nie maszerować na oddaloną Edessę i Aleppo, którymi rządził zdobywca Edessy Nur-ad-Din, lecz oblegać w lipcu 1148 roku bliżej położony, neutralny dotąd Damaszek, zajmujący jednak kluczowe strategicznie położenie. Nieporozumienia między Konradem i Ludwikiem, brak koordynacji, zaopatrzenia oraz nękanie przez ataki przeciwnika, doprowadziły do tego, że po pięciu dniach Konrad od oblężenia odstąpił, w rezultacie czego także reszta wojsk krzyżowców, niepokojonych przez zagony Nur-ad-Dina wycofała się do Jerozolimy. W rezultacie Nur-ad-Din objął kontrolę nad Damaszkiem, Konrad próbował jeszcze zająć Askalon, ale nie otrzymał francuskiego wsparcia i opuścił Lewant. Niepowodzenie wyprawy krzyżowej oraz spory między jej uczestnikami przejęły goryczą Bernarda, który napisał nawet i przesłał pozostającemu na wygnaniu papieżowi traktat dotyczący tej materii. W jego treści wskazywał, że przyczyną klęski krzyżowców były ich grzechy i swary między nimi. Pozostawał odtąd na uboczu, komentując wydarzenia w prowadzonej korespondencji. W roku 1152, gdy zmarł opat Suger, Bernard napisał do Eugeniusza III” „jeśli istnieje cenne naczynie zdobiące pałac Króla Królów jest nim dusza wielebnego Sugera”.
Bernard zmarł półtora miesiąca po Eugeniuszu III – 20 sierpnia roku 1153, nie doczekawszy się powrotu papieża do Rzymu. Został pochowany w opactwie w Clairvaux *), a po zniszczeniu opactwa przez rewolucjonistów wieku XVIII, szczątki Bernarda zostały przeniesione do katedry w Troyes. Bernarda z Clairvaux kanonizowano w roku 1174, w roku 1830 przydano mu tytuł Doktora Kościoła. Spuścizną Bernarda, Doktora Miodoustnego, jak go nazwano, obok dynamicznego rozwoju i wzrost znaczenia zakonu cystersów, są liczne traktaty (m.in. o stopniach pychy, o umiłowaniu Boga), kazania (m.in. cykl dotyczący Pieśni nad Pieśniami jako opisu mistycznego związku między Oblubieńcem – Chrystusem a Jego Oblubienicą – Kościołem, cykl na święta liturgiczne roku) i listy. Przypisuje się mu autorstwo hymnu „Jesu, dulcis memoria”. W pismach dotyczących macierzystego zakonu krytykował zbytni przepych monastycznego nurtu kluniackiego oraz zalecał cystersom skromność i prostotę, także w budowanych kościołach. W traktacie o stopniach pychy – Bernard wyróżnia dwanaście z nich, w opozycji do czterech stopni pokory z Reguły św. Benedykta: ciekawość, lekkomyślność (zaniedbanie), wesołkowatość (unikanie tego co może wywołać smutek), chełpliwość, chęć wyróżniania się, zarozumiałość (przypisywanie wszystkiego własnym zasługom), zuchwałość (przekonanie o powołaniu do wielkich rzeczy), obrona (relatywizacja) grzechów, obłudne wyznawanie grzechów, bunt, nieskrępowane zaspokajanie żądz, nałóg grzeszenia (pogarda dla Boga). Dzięki wpływowi Bernarda zakon cysterski wstrzymał się z recepcją jednego z trzech elementów gotyku, jakimi były witraże.
*) tak wyglądały zabudowania opactwa w Clairvaux przed wielką rewolucją, w roku 1804 utworzono na terenie dawnego klasztoru największe we Francji więzienie, działające do dziś jako placówka o zaostrzonym rygorze; część budynków (m.in. dom gościnny dla niewiast z XVI w., budynek braci świeckich z XII w. oraz barokowy budynek klasztorny) zostały odrestaurowane i udostępnione do zwiedzenia z obostrzeniami wynikającymi z sąsiedztwa więzienia
Relikwiarz św. Bernarda z Clairvaux w katedrze w Troyes
FILIA PRIMOGENITA 