Jeden z pierwszych uniwersytetów w Europie, słynna paryska Sorbona wykształciła się z miejscowej szkoły katedralnej i przez długi czas pozostawała pod protekcją papieży. Mało kto wie, że podobna, słynąca z wysokiego poziomu filozofii i teologii, szkoła katedralna, założona pod koniec X stulecia przez Fulberta, biskupa od roku 1006, istniała również w niedalekim od Paryża Chartres. Rozkwit miasta nią spowodowany przyczynił się do powstania słynnej miejscowej katedry. Stąd też na zachodniej fasadzie kościoła znajdziemy rzeźby starożytnych uczonych – m.in. Arystotelesa, Euklidesa, Ptolemeusza czy Pitagorasa. W szkole w Chartres studiowano takie nauki jak arytmetyka, geometria, muzyka, astronomia, gramatyka, retoryka czy logika. Uważano, że cała przyroda, w tym gwiazdy i inne ciała niebieskie składają się z materii podlegającej określonym prawom. XIII-wiecznemu rozwojowi nauki sprzyjał uniwersalizm chrześcijańskiej Europy, którą, obok wiary, łączył wspólny język – łacina. Sam Fulbert, uczeń Gerberta z Aurillac, późniejszego papieża Sylwestra II ze szkoły katedralnej w Reims, po pożarze w roku 1020 istniejącej katedry karolińskiej podjął budowę nowego romańskiego kościoła, konsekrowanego już po jego śmierci – w roku 1038. Umarł w opinii świętości, zaś Rzym zaaprobował cześć dla jego osoby. Ten kościół do naszych czasów nie przetrwał, jednak zachowano ciągłość, zastępując go obecnym, niżej opisanym, widocznym już z dala, gdy zbliżamy się do miasta. Do Chartres, leżącego w pd. zachodniej części historycznego Ille de France – wyspy królewskiej w morzu posiadłości frankońskich feudałów, dotarliśmy jeszcze podczas względnej pogody. Podziemny płatny parking przy katedrze wydał się najlepszym rozwiązaniem, zwłaszcza że remonty ulic ograniczały poruszanie się po mieście. Od parkingu do katedry jest około 200 metrów, a jej sięgająca ku niebu fasada góruje wysoko nad sąsiednią, przyziemną zabudową.
Katedry wyrosły z typowego dla religii katolickiej spojrzenia, iż nauka i sztuka powinny tworzyć pomost między ludźmi a Bogiem. Architektura stawała się zatem, wraz z geometrią i matematyką – naukami będącymi podstawami, praktycznym wyrazem teologii. Powstały strzeliste, monumentalne symbole Królestwa Bożego oraz porządku stworzonego przez Boga świata. Symbole w znaczeniu oddania rzeczywistości, o której istnieniu architekci i budowniczowie byli przekonani, stanowiące jej ziemski przedsionek. Dziś – w coraz bardziej zsekularyzowanej, a, paradoksalnie, jednocześnie coraz bardziej multikulturowej i multireligijnej Francji, są doskonałym wyrazem ewangelicznego cytatu, że, gdy ludzie zamilkną – kamienie wołać będą. Bo dalej wołają, przemawiając swą wielkością i aspiracjami ludzi minionych epok – innymi niż dzisiejszej konsumpcyjnej post-cywilizacji, która pożera i jest pożerana przez tzw. postęp. Postęp, który sam w sobie, jak należy podzielić pogląd Chestertona, jest pojęciem zgubnym, bo nie dookreślonym, nie precyzującym zbytnio celu w jakim zmierza.
Budowę obecnej katedry w Chartres rozpoczęto po pożarze poprzedniej, okazałej, romańskiej, XI-wiecznej świątyni, w roku 1194, a zakończono (sklepienia prezbiterium) pół wieku później. Brali w niej udział mieszkańcy około 10-tysięcznego wówczas miasta, którzy sami przywozili materiał na budowę z kamieniołomów. Impulsem do budowy była przechowywana w Chartres od IX wieku do dziś (w kaplicy absydy) relikwia – szata przypisywana patronce kościoła Dziewicy Maryi, podarowana przez cesarza Karola Łysego, a wcześniej przez cesarza bizantyjskiego – Karolowi Wielkiemu. Dziś – nieco pozostająca na boku zainteresowania pielgrzymów. To jej katedra zawdzięczała co najmniej od IX stulecia wezwanie Najświętszej Marii Panny (Notre-Dame), zaś miasto Chartres łączone z jarmarkami odpusty na święta Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny (tzw. Gromniczna – 2 lutego), Jej Zwiastowania (25 marca), Wniebowzięcia (15 sierpnia) i Narodzenia (8 września). Relikwia, zniesiona do krypty przez dwóch miejscowych kapłanów, ocalała podczas wspomnianego wyżej pożaru, który 10 czerwca Roku Pańskiego 1194 zniszczył większą część nawy i prezbiterium.
Wśród pozostałości starego kościoła podjęto wyzwanie kompletnie nowego rozwiązania, opartego na krzepkich, znacznie grubszych niż w porównywalnych budowlach filarach (np. ponad 2,5-krotnie grubszych niż w katedrze w Soissons). Dlatego w Chartres uderza głównie monumentalność – była to największa katedra owych czasów, a mimo, iż nawa główna jest bardzo wysoka nie ma się takiego wrażenia strzelistości. Podobnie na zewnątrz wrażenie robi grubość przypór, które wydają się mocniejsze niż trzeba, by utrzymać w ryzach całą bryłę. Uwagę przykuwa jednak przede wszystkim zachodnia fasada z wyniosłymi, sięgającymi nieba wieżami. „Lżejsze” formy, bliższe tym z paryskiej Notre-Dame czy Laonu, zastosowano w zwieńczeniach nawy poprzecznej. Istniejące wcześniej, w innych budowlach formy zostały w Chartres zatem twórczo przetworzone i powiększone do gigantycznych rozmiarów.
Chartres – 1 połowa XVII w. – N. Tassin: Les Plans Et Profils De Toutes Les Principales Villes Et Lieux Considerables de France : Ensemble les Cartes generales de chacune Province: et les particulieres de chaque Gouvernement d’icelles
Fasada zachodnia. Pozostałością ze wspomnianej wcześniej romańskiej świątyni są wieże oraz znaczna część zachodniej fasady, wzniesione z inicjatywy biskupa Geoffreya de Leves, przyjaciela opata Sugera z Saint-Denis. Niższa, 105-metrowa wieża południowo-zachodnia została ukończona w 1 połowie XII wieku, wyższa – 113-metrowa, po pożarze pierwotnej, również XII-wiecznej – w roku 1506, otrzymując następnie zwieńczenie w stylu gotyku płomienistego. Główny zachodniej fasady portal, zwany „królewskim”, zakończono około połowy XII stulecia. Widoczne jest na nim przejście romanizmu w gotyk. Na tympanonie znajduje się Chrystus sądzący żywych i umarłych w otoczeniu m.in. symboli czterech Ewangelistów, ale brak tu grozy i niepokoju z romańskich dzieł w Moissac czy Autun. Eteryczne, smukłe figury z wnęk portalu zrobiły krok do przodu, odrywając się od ściany. Całość stała się wyrazem niebiańskiej harmonii – to Powtórne Przyjście w chwale: et iterum venturus est cum gloria, jak głosi Credo nicejsko-konstantynopolitańskie. Dwudziestu czterech starców z Apokalipsy św. Jana, każdy z dostojeństwem spoczywający na tronie, zajmuje archiwolty portalu. Portale drzwi bocznych fasady opisują z kolei graniczne momenty życia Jezusa na ziemi. Prawy, uszkodzony przez obrazoburczych wandali (poniszczone postaci Dzieciątka Jezus) przedstawia zdarzenia związane z narodzeniem Jezusa Chrystusa: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Narodzenie, Pokłon Pasterzy oraz Ofiarowanie w świątyni. Powyżej znajduje się tronująca Madonna z Dzieciątkiem. Grupę adorują umieszczeni we wnękach portalu, wspomniani na wstępie starożytni uczeni, symbolizujący składającą Bogu hołd naukę, przez którą w ludziach wyraża się obraz i podobieństwo wszechwiedzącego Stwórcy. Lewy portal przedstawia Wniebowstąpienie Jezusa w otoczeniu znaków zodiaku i prac miesięcy.
Transept. Portale transeptu pochodzą z okresu po roku 1194, a zatem okresu budowy gotyckiej świątyni. Na około rok 1205 datowany jest środkowy portal północnej części transeptu przedstawiający Tryumf Najświętszej Marii Panny z Chrystusem i Jego ukoronowaną Matką na tympanonie, aniołami i prorokami oraz tzw. Drzewem Jessego (drzewem genealogicznym Maryi) na archiwoltach. Poniżej znajdują się sceny Zaśnięcia Marii i Jej Wniebowzięcia. We wnękach na lewo unoszą się postacie ze Starego Testamentu – Melchizedek, Abraham z synem Izaakiem, Mojżesz z wężem z brązu, prorok Samuel oraz król Dawid, na prawo – prorocy Izaak, Jeremiasz i Symeon, św. Jan Chrzciciel oraz św. Piotr. Na filarze dzielącym drzwi umieszczono figurę św. Anny, której relikwie sprowadzono do Chartres niedługo przed datą powstania portalu. Portal lewy przedstawia Pokłon i Sen Mędrców ze Wschodu ze scenami Narodzenia i Pokłonu Pasterzy poniżej (we wnękach mamy tu z kolei Zwiastowanie i Nawiedzenie św. Elżbiety), portal prawy – Niedolę Joba ze sceną sądu Salomona (we wnękach stoją król Salomon, królowa Szeby i prorocy). Widoczne uszkodzenia rzeźb północnego portyku są śladem aktywności rewolucjonistów z końca XVIII wieku. Na szczęście zniszczenia są niewielkie w porównaniu z innymi francuskimi budowlami sakralnymi, choć katedra została wówczas pozbawiona ołowianego dachu, który przetopiono na cele wojskowe i była, jako świadectwo ery zabobonu, przeznaczona do wyburzenia. Spalono wówczas starożytną figurę Notre Dame de Sous-Terre, relikwię welonu przedarto, a katedrę sprofanowano, przekształcając w świątynię bogini Rozumu. Centralny portal południowej części transeptu (ok. 1210) zawiera scenę Sądu Ostatecznego. Chrystusowi Sędziemu towarzyszą orędownicy za duszami ludzkimi – Maryja i św. Jan. Poniżej stoi Archanioł Michał z wagą oraz, między skrzydłami drzwi, ponownie postać Jezusa. Wnęki zajmują figury Apostołów. W portalach bocznych towarzyszą im postaci świętych męczenników z pierwszym z nich, św. Szczepanem na tympanonie (lewy portal) oraz wyznawców oraz ojców Kościoła ze scenami z życia św. Mikołaja z Bari oraz św. Marcina z Tours na tympanonie (prawy portal).
Wnętrze. Katedra gotycka w Chartres zachowała się w niemal niezmienionym stanie od jej konsekracji w roku 1260, z udziałem króla Ludwika IX – tak co do architektury, jak i licznych, wspaniałych witraży, choć widoczna jest różnica zwieńczeń okazałych wież zachodniej fasady. Jej budowa, w tym rozszerzenie się terenów wokół podlegających jurysdykcji kościelnej, na których organizowano targi, nie podobała się hrabiom Blois, którzy tracili w ten sposób dochody z podatków. W roku 1258 doszło nawet do zamieszek wywołanych przez stronników hrabiego, po których kapituła uzyskała królewską zgodę na odgrodzenie terenu wokół katedry i zamykanie bram co noc. Z katedry wzniesionej w czasach karolińskich, po zniszczeniu przez najazd normański w roku 858 pierwotnej świątyni, zachowała się jedynie krypta św. Lubinusa – VI-wiecznego biskupa Chartres. Reszta okazałego wnętrza pochodzi z XIII wieku. Długość katedry wynosi 130 metrów (110 metrów sama nawa), szerokość nawy głównej ok. 14 metrów – najwięcej z katedr francuskich, wysokość sklepienia – 34 metry. Zwracają uwagę różnicę między wapieniem użytym do wykonania fasady oraz ciemniejszym, pośledniejszym kamieniem w środku kościoła. Co ciekawe, w nawie katedry, która nie była konsekrowana, gdyż spali w niej pielgrzymi w dni poprzedzające święta posadzkę wykonano w taki sposób by lekko opadała ku drzwiom zachodnim (różnica poziomów wynosi ok. 80 cm). Dzięki temu łatwo było ją zmywać. Między arkadami oddzielającymi nawę główną od bocznych a clerestorium, które są równej wysokości przebiega stosunkowo niskie triforium. Wnętrze katedry jest stosunkowo ciemne, w porównaniu do innych gotyckich katedr, co przypisuje się oryginalności witraży i zanieczyszczeniu szkła przez wieki od jego zainstalowania. Obecnie trwają jednak budzące kontrowersje prace restauracyjne, mając ponoć przywrócić wygląd z okresu XIII wieku, w tym blado-pomarańczowe dekoracje imitujące cegłę. Już obecnie od mrocznej nawy odcinają się odnowione portale zachodniej fasady oraz prezbiterium z kaplicami ambitu, które zostały oczyszczone i pokryte malunkiem. Ściany obejścia chóru, wraz z okalającą je kompozycją rzeźbiarską przedstawiającą żywot Chrystusa, zaczęto tworzyć w 1 połowie XVI stulecia, zakończono ją na początku XVIII w. Wtedy też wykonano barokowe stalle w środku.
Piękne XIII-wieczne witraże przedstawiają sceny z Nowego Testamentu – np. rozeta zachodniej fasady z ok. roku 1215 Sąd Ostateczny z Chrystusem sędzią otoczonym aniołami i starcami Apokalipsy oraz zmarłymi stającymi na sąd wzywanymi przez aniołów z trąbami, rozeta północna transeptu z ok. roku 1235 poświęcone jest Dziewicy z Dzieciątkiem otoczonej adorującymi aniołami oraz królami Starego Testamentu, okna poniżej przedstawiają Maryję trzymaną przez matkę – św. Annę oraz triumf – Dawida nad Saulem, Mojżesza nad faraonem oraz św. Anny nad synagogą, rozeta południowa – Chrystusa tronującego w otoczeniu starców Apokalipsy z Maryją dzierżącą Dzieciątko Jezus poniżej. W Chartres zachowało się w sumie ok. 150 okien witrażowych, do najciekawszych należą te położone po pd. stronie arkad wokół prezbiterium, w tym Madonna z Dzieciątkiem. W kaplicy na osi kościoła znajduje się opisany wyżej dar cesarzy – wschodniego i odnowionego imperium zachodniego – Welon Najświętszej Marii Panny. Przy północnej części transeptu stoi z kolei XIV-wieczna figura tzw. Czarnej Madonny z Dzieciątkiem na filarze, w ramach ostatnich prac renowacyjnych rzeźbę wyszczyszczono. W krypcie znajduje się kopia zniszczonej podczas rewolucji rzeźby Matki Bożej spod ziemi.
LINKI
PANORAMY 360-STOPNI WNĘTRZA KATEDRY
JESZCZE JEDNA STRONA Z PANORAMAMI
GALERIA
FILIA PRIMOGENITA 